بازار سیاه قرص برنج در کشور/ تهرانی‌ها درصدر آمار مسمومان
به گزارش ایفدانا و به نقل از خبرگزاری ایسنا، دکتر یسنا به منش همزمان با هفته پیشگیری از مسمومیت‌ها درباره مسمومیت با قرص برنج (فسفید آلومینیوم)، گفت: استفاده صحیح، علمی و منطقی از سموم دفع آفات برای مصارف کشاورزی، باعث افزایش کمی و کیفی محصولات از طریق نابودی آفات شده و نقش بسیار مهمی در راستای تأمین غذای مورد نیاز انسان دارد. البته باید توجه کرد که استفاده نادرست از این سموم می‌تواند منجر به بروز انواع مسمومیت‌های حاد و مزمن در انسان و یا بروز آلودگی‌های زیست محیطی و نابودی گونه‌های گیاهی و جانوری مفید شود.
وی افزود: یک گروه از عوامل دفع آفات که به علت اثر بخشی زیاد و قیمت ارزان به عنوان جونده‌کش در برخی از کشورهای جهان، از جمله ایران مورد استفاده قرارگرفته‌اند، فسفیدهای فلزی مانند فسفید آلومینیوم، فسفید روی، فسفید کلسیم و فسفید منیزیوم هستند. فسفیدهای فلزی به عنوان عوامل آفت کش، معمولا به اشکال مختلفی مانند قرص، پودر، بلانکت و طعمه تهیه و مورد استفاده قرار می‌گیرند. در اثر تماس این ترکیبات با رطوبت موجود در هوا یا محصولات کشاورزی و یا اسید معده (در صورت مصرف خوراکی) گاز فسفین آزاد می‌شود که گازی بسیار سمی است. این گاز حتی در غلظت‌های پایین کشنده بوده و به همین دلیل فسفید آلومینیوم برای کنترل و از بین بردن حشرات و آفات انباری محصولاتی مانند برنج و غلات در سوله‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد.
به‌منش ادامه داد: فسفید آلومینیوم در کشور ما از سالیان قبل برای مصارف کشاورزی جهت نگهداری و حفظ محصولاتی مانند برنج از آسیب ایجاد شده توسط آفات انباری در مصارف صنعتی و مصارف خانگی مورد استفاده بوده است. بر همین اساس قرص آفت‌کش حاوی فسفید آلومینیوم در کشور ما، به ویژه در نواحی شمالی کشور تحت عنوان " قرص برنج" معروف است. این فرآورده با نام تجاری Phostoxin® و به شکل قرص‌های به وزن سه گرم و به رنگ‌های سفید، خاکستری و قهوه‌ای حاوی ماده موثره فسفید آلومینیوم و سایر ترکیبات شامل اوره بوده و در اثر تماس با آب یا اسید، گاز فسفین، آمونیاک و دی‌اکسیدکربن تولید می‌کند.
دبیر ستاد مرکزی اطلاع رسانی داروها و سموم سازمان غذا و دارو همچنین گفت: متاسفانه به دلیل عواملی چون سمیت بالا، میزان کشندگی زیاد و سهولت در دسترسی به قرص برنج، از چند سال گذشته آمار نسبتا بالایی از مسمومیت‌های مرتبط با این سم در کشور به ویژه در برخی استان‌ها مانند تهران، گیلان، مازندران، لرستان و کرمانشاه گزارش شده است. بر همین اساس اقداماتی جهت ممنوعیت واردات و محدودیت در فروش قرص برنج توسط سازمان‌ها و نهادهای مسوول در کشور انجام شد؛ به‌طوریکه از سال ۱۳۸۴ فسفید آلومینیوم به شکل قرص از فهرست سموم کشاورزی مجاز کشور حذف و هر گونه واردات، توزیع و فروش آن ممنوع اعلام شد. همچنین هرگونه کاربرد کشاورزی این سم تنها به صورت محدود، در سایر انواع فرمولاسیون‌ها و تحت نظارت کارشناسان ذی‌صلاح و تنها بعد از اخذ مجوزهای لازم می‌تواند استفاده شود.
ممنوعیت عرضه قرص برنج در عطاری‌ها و فروشگاه‌ها
به‌منش افزود: متاسفانه به علت تمایل کشاورزان به مصرف این سم جهت نگهداری محصولات به‌ویژه در مصارف خانگی یا نیمه صنعتی، قاچاق این فرآورده از کشورهای همسایه و بازار سیاه این سم در کشور وجود دارد؛ به‌طوریکه در بسیاری از موارد، فروش این سم در بازار سیاه و غیرقانونی گزارش شده است. البته بعد از اینکه قرص برنج در لیست کالاهای قاچاق قرار گرفت، خرید و فروش، توزیع و نگهداری آن غیر قانونی اعلام شد و مراحل اقدامات قضایی آن در حال انجام است. بنابراین فروشگاه‌های عرضه‌کننده سموم دفع آفات نباتی و خصوصا عطاری‌ها به هیچ عنوان مجاز به تهیه و ارائه فرم قرص گرد سم فسفید آلومینیوم یا قرص برنج نیستند.
وی تاکید کرد: البته فرآورده‌های دورکننده آفات برنج و دیگر غلات که جهت مصارف خانگی طراحی و تولید می‌شوند، اکثرا حاوی عصاره سیر، تالک و نمک طعام بوده و ممکن است با نام قرص سیر یا قرص برنج معرفی شوند، اما از آنجایی که فاقد ماده سمی فسفید آلومینیوم هستند، کاملا بی‌خطر بوده و به صورت قانونی به فروش می‌رسند. این قرص‌ها که به عنوان قرص برنج با منشاء گیاهی شناخته می‌شوند، فاقد اثرات سمی و کشنده برای انسان بوده و مصرف آن در انسان بی‌خطر محسوب می‌شود.
به‌منش با بیان اینکه مسمومیت‌های حاد کشنده ناشی از فسفیدهای فلزی بیشتر از کشورهای هند، سریلانکا، ایران، عراق، مراکش، عربستان، پاکستان و اردن گزارش شده‌اند، گفت: میزان بروز مسمومیت‌های کشنده با این سم در سایر کشورها به ویژه کشورهای اروپایی و آمریکا کمتر است. ارزان بودن، در دسترس بودن، عدم وجود قوانین سختگیرانه در توزیع و خرید و فروش این سم و عدم آگاهی افراد جامعه از میزان سمیت بالای این آفت‌کش از جمله عوامل شیوع بالای این نوع مسمومیت محسوب می‌شود.
دبیر ستاد مرکزی اطلاع رسانی داروها و سموم سازمان غذا و دارو ادامه داد: در کشور ما نیز مطالعات حاکی از شیوع نسبتا بالای مسمومیت‌های حاد ناشی از قرص برنج حاوی فسفید آلومینیوم بوده است. برخی از مطالعات انجام شده در زمینه بررسی این نوع مسمومیت که در مراکز دانشگاهی و سازمان پزشکی قانونی کشور انجام گرفته حاکی از آن است که در سالیان اخیر مسمومیت ناشی از فسفید آلومینیوم به عنوان یکی از مهم‌ترین علل مسمومیت‌های حاد، منجر به فوت در برخی از استان‌های کشور است.
وی افزود: این مسمومیت‌ها بیشتر در رده سنی ۲۰ تا ۴۰ سال بوده و بیشتر آنها به قصد خودکشی بوده‌اند. بر اساس آمار به دست آمده از بیمارستان‌های مرجع مسمومیت کشور، در شش ماه نخست سال ۱۳۹۷، از میان ۵۳ هزار و ۸۰۰ مراجعه مسمومیت به بیمارستان‌ها، ۶۳۳ مورد مربوط به مسمومیت با قرص برنج بوده است. بیشترین گزارش مسمومیت مربوط به شهر تهران با ۲۲۸ مراجعه به دو بیمارستان لقمان و بهارلو بوده است. بعد از تهران استان لرستان با ۵۸ مراجعه، مشهد، بابل و ارومیه بین ۴۳ تا ۴۷ مراجعه و دیگر شهرها کمتر از ۳۰ مورد مراجعه ناشی از مسمومیت با قرص برنج داشته‌اند.
۲۹ درصد کل مرگ‌های ناشی از مسمومیت به دلیل مصرف قرص برنج است
به‌منش با بیان اینکه متاسفانه بر اساس گزارش‌های سازمان پزشکی قانونی کشور مرگ‌های ناشی از مسمومیت با قرص برنج در سال جاری ۳۰.۵ درصد نسبت به زمان مشابه در سال گذشته افزایش یافته‌اند. مرگ در مردان دو برابر زنان بوده و نیمی از مرگ و میرها ناشی از سموم دفع آفات، به دلیل تماس با قرص برنج بوده است. این درحالی است که ۲۹ درصد از کل مرگ‌ومیر ناشی از مسمومیت‌ها بدون درنظر گرفتن مرگ ناشی از مواد مخدر و محرک‌ها، در اثر مسمومیت با قرص برنج بوده‌اند.
قرص برنج پادزهر ندارد
وی تاکید کرد: با توجه به اینکه تاکنون مکانیسم دقیق بروز اثرات سمی فسفید آلومینیوم در انسان شناخته نشده، هیچ پادزهر اختصاصی در درمان مسمومیت حاد با آن وجود ندارد و اقدامات درمانی تنها شامل اقدامات حمایتی - علامتی هستند. از لحاظ زمان بروز علایم و نشانه‌های بالینی مسمومیت، بعد از مصرف خوراکی قرص فسفید آلومینیوم، علایم و نشانه‌های سمیت بین ۱۰ تا ۱۵ دقیقه ظاهر می‌شوند و مرگ در مدت کمتر از شش ساعت ممکن است رخ دهد.
علائم مسمومیت با قرص برنج
به‌منش درباره علائم بالینی مسمومیت با قرص برنج، گفت: شایع‌ترین علایم و نشانه‌های بالینی عبارتند از بی‌اشتهایی، بی‌قراری، تحریک‌پذیری، گیجی، سرگیجه، لرزش، دوبینی، عدم تعادل، تنگی نفس، دردهای شکمی، تهوع، استفراغ، در پاره‌ای موارد استفراغ و یا مدفوع سیاه رنگ، تعریق، ضعف و بیحالی، افت شدید فشار خون، کاهش برون‌ده قلبی، اختلال در ضربان قلب، خیز ریوی، سیانوز، اختلالات و آسیب‌های کلیوی، زردی، بزرگی کبد و طحال، فلج روده‌ای، تشنج و کاهش رفلکس‌ها، نشانگان زجر تنفسی حاد، آسیب کبدی، اختلالات خونی، اختلالات الکترولیتی، اختلال در تعادل اسید - باز و شوک. در ضمن ممکن است بوی سیر و یا ماهی گندیده از تنفس بیمار استشمام شود. بیشتر مرگ‌ومیرها در خلال ۱۲ تا ۲۴ ساعت اولیه مسمومیت اتفاق افتاده و معمولا ناشی از ایست قلبی است. مرگ و میر بعد از ۲۴ ساعت اغلب ناشی از نارسایی کبدی و کلیوی است.
پرهیز از نگهداری قرص برنج در منازل
وی تاکید کرد: با توجه به اینکه نگهداری نامناسب این ترکیب در شرایط نامناسب و مکان‌های مرطوب، با افزایش احتمال آزادسازی گاز سمی فسفین از قرص‌ها همراه است، استنشاق گاز سمی متصاعد شده از این آفت کش نیز می‌تواند در انسان کشنده باشد. همچنین در مواردی بروز مسمومیت‌های اتفاقی در کودکان و بزرگسالان در کشور در اثر استنشاق گاز سمی فسفین متصاعد شده از قرص برنج که در منزل مسکونی نگهداری شده بود، وجود دارد. بر این اساس باید از نگهداری این فرآورده در خانه جدا خودداری کرد. با توجه به سمیت بالا، غیرقانونی بودن خرید و فروش و کاربرد خانگی قرص برنج در کشور، مهم‌ترین گام جهت پیشگیری از بروز مسمومیت‌های کشنده با این آفت‌کش، افزایش آگاهی عموم مردم جامعه از خطرات این سم و خودداری از هر گونه خرید، نگهداری و بکارگیری آن در جهت مصارف خانگی است.
به‌منش به چند نکته مهم تاکید کرد و گفت: سم فسفید آلومینیوم یا همان قرص برنج یک کالای قاچاق است. بنابراین عرضه آن توسط فروشنده‌های سم و عطاری‌ها ممنوع و دارای مجازات است. خرید، فروش، توزیع و ارائه قرص برنج در عطاری‌ها و سم فروشی‌ها ممنوع و عاملین این امر مشمول مجازات هستند. همچنین باید از نگهداری محصولات خطرناک مانند سم قرص برنج در منزل، آشپزخانه و کمد اجتناب کرد. زیرا گاز حاصل از این سم کشنده است. در عین حال برای پیشگیری از آفت‌زدگی غلات و حبوبات در منزل، به جای استفاده از قرص برنج که بسیار سمی و کشنده است، از سیر که کاملا بی خطر است، می‌توان استفاده کرد. گزارش‌ها در سال‌های گذشته حاکی از مرگ سه نفر از اعضای یک خانواده، در اثر استنشاق تدریجی گاز حاصل از قرص برنج داخل کیسه‌های برنجی بوده است که در گوشه اتاق نگهداری می‌کردند. در عین حال توصیه می‌کنم که در صورت مسمومیت اتفاقی یا تعمدی با قرص برنج، مصدوم باید بدون اتلاف وقت به بیمارستان منتقل شود.
وی همچنین گفت: بنابر اعلام سازمان پزشکی قانونی کشور، در پنج ماه نخست سال ۱۳۹۷، بیش از نیمی از آمار مرگ ناشی از مسمومیت با سموم مختلف در اثر قرص برنج بوده است. متاسفانه به رغم حذف سم قرص برنج از فهرست سموم رسمی کشور و ممنوعیت عرضه قرص برنج، این سم توسط قاچاقچیان به کشور وارد و توزیع می‌شود. بر اساس آمار منتشر شده از سوی سازمان پزشکی قانونی کشور، قرص برنج در پنج ماه نخست سال ۱۳۹۷ منجر به ۳۰۸ مورد مرگ در هموطنان‌مان شده است. همچنین در سال ۱۳۹۶ نزدیک به ۱۱۰۰مورد مسمومیت با قرص برنج بروز کرده است که عمدتا در استان‌های تهران و لرستان رخ داده‌اند.